Paylaşmayı unutmayın.

Küçük Olayların Büyük Sonuçları: Kelebek Etkisi – Evden otuz saniye geç çıksaydınız belki otobüsü kaçıracaktınız ama aynı zamanda sizi yeni bir işe yönlendirerek yaşamınızın akışını değiştirecek kişiyle de tanışacaktınız. Evden birkaç dakika erken çıktığınız için yolda olacak kazaya denk gelmemişsinizdir. Arkadaşınızın ısrarlarını geri çevirip dışarı çıkmasaydınız, tam da o gün o saatte hayatınızın aşkınızı bulamayacaktınız. Aslında önemsiz gördüğümüz detaylar hayatımızda ummadığımız değişiklere yol açabiliyor. Birkaç dakika öncesi ve sonrası, sandığımızdan daha karmaşık.

Kelebek Etkisi

Kelebek etkisi, bir sistemin başlangıç verilerindeki küçük değişikliklerin büyük ve öngörülemez sonuçlar doğurabilmesine verilen addır. Edward N. Lorenz’in çalışmalarından biri olan Kaos Teorisi ile ilgilidir. Daha sonralarda hava durumuyla ile ilgili verdiği şu örnek ile ünlenmiştir. Amazon Ormanlarında bir kelebeğin kanat çırpması, ABD’de fırtına kopmasına neden olabilir. Farklı bir örnekle bu, bir kelebeğin kanat çırpması, Dünyanın yarısını dolaşabilecek bir kasırganın oluşmasına neden olabilir.

Filmler

Bu konuyu esas alan birkaç filmden örnek verirsek, zaman yolculuğuyla birlikte popüler kültürde ve filmlerde Jurassic Park ve Kelebek Etkisi filmlerinde olduğu gibi yaygın olarak kullanılmıştır. 1946’ da çevirilen Şahane Hayat(It’s Wonderful Life) filminin ana karakteri olan George’a bir melek eğer o doğmamış olsaydı kasabanın ne kadar içler acısı bir durumda olacağını gösterir. Melek şöyle der: “Sana büyük bir armağan verildi George; sensiz bir dünyanın nasıl bir yer olacağını görme şansı. George kendi varlığını bir adamı boğulmaktan kurtardığını ve yaşamının aslında şahane olduğunu fark eder.

Bir Kıvılcım ile Neler Oldu?

Başlangıç koşulları çok benzer de olsa farklı sonuçlar doğabilir. Bir yerin sıcaklığında veya basınçtaki çok küçük bir değişiklik bir başka bölgede şiddetli yağışa yol açacak şiddetli zincirleme bir dizi olayı tetikleyebilr. Şuanda gündemde olan Avustralya’ da bitmek bilmeyen yangın buna da bir örnektir. Sebebi, iklim değişikliğinin şiddetlenmeye başlamasıdır. Bilim insanları Avustralya’da daha uzun, sıcak ve kuru yazların yaşanacağı uyarısında bulunuyordu.  Meteoroloji uzmanlarına göre de Avustralya’da yangınların kontrol altına alınamamasında en büyük etkiye sahip durumlardan biri de Hint Okyanusu’nda görülen çift kutuplu iklim olayı. Burada evrendeki dengenin ne kadar önemli olduğunu anlıyoruz, bir düzensizliğin yarattığı kaosa şahit oluyoruz.

Teorideki İlk Örnekler

19. yüzyılın sonunda bilardo toplarının izleyeceği yolların ya da yörüngelerin kaotik olduğu biliniyordu. Bazı yüzeylerde parçacıkların izlediği yollar kararsızlaşıyor ve parçacıklar kenardan düşüyordu. Diğerleri yüzeyde kalıyor ama değişken yollar izliyorlardı. Bir süre sonra Henri Poincaré de kütle çekim altındaki üç cismin –örneğin iki uydulu Dünya’nın-  yörüngeleri için tekrar etmeyen çözümler, yani kararsız yörüngeler buldu. Üç cisim birbirlerinin çevresinde sürekli değişen halkalar üzerinde ama birbirlerinden hiç kopmadan dönüyorlar. Kaos kuramı 1950’ li yıllardan bu yana hem yeni kaotik sistemler bulunduğu için hem de hesapları kolaylaştıran dijital bilgisayar yaygınlaştığı için hızla gelişti. Hatta ilk bilgisayardan ENIAC kaos araştırmalarında ve hava durumu tahmininde kullanıldı.

Doğada Neler Oluyor?

Kaotik davranışlar doğada yaygındır. Kaos hava durumunda ve akışkanlarda görüldüğü gibi, gezegenlerin hareketi gibi çok cisimli sistemlerdeki hareketlerde de görülür. Mesela, Neptün’ün bir düzineden fazla uydusu vardır. Bu uydular her yıl aynı yörüngede dönmek yerine kaos nedeniyle her yıl farklı yörüngelere kayar. Bazı bilim insanları Güneş Sistemi’mizdeki düzenin kaos sayesinde oluşmuş olabileceğini düşünüyor.

Teorinin Temel Önermeleri

• Düzen düzensizliği yaratır.
• Düzenin anlayamadığımız hali(kaos) varsa ki -illa ki olmalıdır- bundan dolayı düzensiz diyemeyiz. Yani düzenin dışına çıkmak imkânsızdır.
• Düzensizliğin içinde de bir düzen vardır.
• Düzen düzensizlikten doğar.
• Yeni düzende uzlaşma ve bağlılık değişimin ardından çok kısa süreli olarak kendini gösterir.
• Ulaşılan yeni düzen, kendiliğinden örgütlenen bir süreç vasıtasıyla kestirilemez bir yöne doğru gelişir.

Sosyal medyadan bizi Takip Edin!

Paylaşmayı unutmayın.

İlayda Yılmazkaya